«مکانیسم ماشه» یا همان اسنپ‌بک (Snapback) اصطلاحی است که در چارچوب توافق هسته‌ای ایران (برجام) و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل به کار می‌رود. این سازوکار به کشورهای عضو توافق اجازه می‌دهد در صورتی که یک طرف، تعهدات اساسی خود را نقض کند، تحریم‌های بین‌المللی گذشته بدون نیاز به رأی‌گیری دوباره و به‌طور خودکار بازگردند.
به زبان ساده، مکانیسم ماشه ابزاری است که طرف‌های توافق می‌توانند با استناد به آن، تمام امتیازهای داده‌شده در برجام را لغو کرده و شرایط قبل از توافق را برگردانند. این موضوع باعث شده که همواره به‌عنوان یک «تهدید حقوقی و سیاسی» بالای سر ایران و دیگر طرف‌های برجام باقی بماند.
روند فعال‌سازی مکانیسم ماشه
فرایند اجرای این سازوکار چند مرحله کلیدی دارد:
-
اعتراض رسمی یک کشور عضو توافق: اگر یکی از طرف‌ها ادعا کند ایران یا کشور دیگر به‌طور جدی تعهداتش را نقض کرده، موضوع به کمیسیون مشترک برجام ارجاع می‌شود.
-
بررسی در کمیسیون مشترک: کمیسیون حداکثر ۳۰ روز فرصت دارد تا اختلاف را بررسی و راه‌حلی پیدا کند.
-
ارجاع به شورای امنیت: اگر مشکل حل نشود، پرونده به شورای امنیت سازمان ملل ارسال می‌شود.
-
شمارش معکوس ۳۰ روزه: از لحظه طرح موضوع در شورای امنیت، یک بازه ۳۰ روزه آغاز می‌شود. در این مدت تنها در صورتی تحریم‌ها بازنمی‌گردد که شورای امنیت رأیی برای ادامه لغو تحریم‌ها بدهد.
-
بازگشت خودکار تحریم‌ها: در عمل، با توجه به حق وتوی اعضای دائم، تصویب چنین رأیی تقریباً ناممکن است؛ بنابراین پس از پایان مهلت ۳۰ روزه، همه تحریم‌های گذشته دوباره برقرار می‌شوند.
چرا مکانیسم ماشه اهمیت دارد؟
اهمیت مکانیسم ماشه در این است که برخلاف بسیاری از سازوکارهای حقوقی بین‌المللی، هیچ کشوری نمی‌تواند جلوی اجرای آن را بگیرد. به محض اینکه روند فعال‌سازی آغاز شود، یک شمارش معکوس ۳۰ روزه در شورای امنیت سازمان ملل شروع می‌شود. تنها در صورتی می‌توان مانع بازگشت تحریم‌ها شد که شورای امنیت قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها تصویب کند؛ اما به دلیل وجود حق وتوی اعضای دائم، تصویب چنین قطعنامه‌ای عملاً غیرممکن است.
این ویژگی باعث می‌شود مکانیسم ماشه به یک ابزار فشار قطعی و قدرتمند تبدیل شود که در اختیار کشورهای اروپایی و آمریکا قرار دارد. حتی تهدید به استفاده از آن نیز می‌تواند فضای مذاکرات هسته‌ای و روابط بین‌المللی را تحت تأثیر قرار دهد.
از منظر اقتصادی و سیاسی، اهمیت این مکانیزم دوچندان است. با مطرح‌شدن احتمال فعال‌سازی آن، ریسک همکاری‌های مالی و تجاری با ایران افزایش می‌یابد، شرکت‌ها و بانک‌های خارجی محتاط‌تر عمل می‌کنند و در داخل نیز انتظارات منفی اقتصادی مانند افزایش نرخ ارز و کاهش ارزش پول ملی شکل می‌گیرد.
به همین دلیل، هر بار که پرونده هسته‌ای ایران وارد مرحله‌ای حساس می‌شود، بحث مکانیسم ماشه دوباره به مرکز توجه رسانه‌ها و تحلیلگران بازمی‌گردد و نقش تعیین‌کننده‌ای در معادلات دیپلماتیک و اقتصادی پیدا می‌کند.
تأثیرات اقتصادی مکانیسم ماشه بر ایران
بازگشت تحریم‌های شورای امنیت
فعال‌سازی مکانیسم ماشه به معنای بازگشت تحریم‌های بین‌المللی است. مهم‌ترین حوزه‌هایی که تحت فشار قرار می‌گیرند شامل بانکداری، نفت و کشتیرانی هستند. در چنین شرایطی، شرکت‌های خارجی به دلیل نگرانی از جریمه‌های سازمان ملل و محدودیت‌های مالی، همکاری خود با ایران را متوقف می‌کنند.
افت ارزش پول ملی
تنها انتشار خبر احتمال فعال‌سازی این سازوکار، می‌تواند اعتماد عمومی به آینده اقتصاد ایران را کاهش دهد. نتیجه مستقیم این وضعیت، افزایش نرخ ارزهای خارجی و کاهش ارزش ریال در بازار خواهد بود که پیامدهای آن بر زندگی روزمره شهروندان به سرعت احساس می‌شود.
عقب‌نشینی سرمایه‌گذاران خارجی
مکانیسم ماشه علاوه بر بازگشت تحریم‌ها، فضایی پر از عدم اطمینان حقوقی و اقتصادی ایجاد می‌کند. در چنین شرایطی، سرمایه‌گذاران بین‌المللی ریسک ورود به بازار ایران را نمی‌پذیرند و بسیاری از پروژه‌های خارجی یا متوقف می‌شوند یا هرگز آغاز نخواهند شد.
وضعیت کنونی (۱۴۰۴ / ۲۰۲۵)
در هفته‌های اخیر، موضوع مکانیسم ماشه دوباره به تیتر رسانه‌های جهان بازگشته است. برخی کشورهای اروپایی با ارسال نامه رسمی به شورای امنیت، اعتراض خود نسبت به نقض برجام از سوی ایران را اعلام کرده‌اند. این اقدام عملاً روند شمارش معکوس برای بازگشت تحریم‌ها را فعال کرده و بار دیگر تنش‌های سیاسی را افزایش داده است. تحلیلگران می‌گویند بازگشت کامل تحریم‌ها می‌تواند پیامدهای اقتصادی و دیپلماتیک گسترده‌ای برای ایران و حتی طرف‌های اروپایی به همراه داشته باشد
جمع‌بندی کوتاه
مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک سازوکاری در قطعنامه ۲۲۳۱ است که با آن تحریم‌های بین‌المللی در صورت نقض تعهدات برجام طی ۳۰ روز دوباره بازمی‌گردند. ویژگی مهم این مکانیزم آن است که هیچ کشوری نمی‌تواند جلوی اجرای آن را بگیرد. همین امر باعث شده مکانیسم ماشه به ابزاری قدرتمند در دست کشورهای غربی باشد و پیامدهای جدی سیاسی و اقتصادی مانند بازگشت تحریم‌ها، کاهش ارزش ریال و خروج سرمایه‌گذاران خارجی را به همراه داشته باشد.
